Friday, February 25, 2011

Mararah liata hawsaihpa thina a hluh chai


                Atliata, The Zoram Times Dt. 20. 2.2011 online liata thatih sakha palasapa cha “Mizoram Statistical Abstract’ 2009” papua thatih vaw roh ta. Cha liata Siaha District (W. Maraland) cha Mizoram District hropazy hlata hasaihpa ko kha tloh hlata thina (Infant Mortality Rate) a sah (hluh) chai tahpa palasapa a cha. He thatihbu palasana liata chyhsa 1000 hry liata 113.6 thipa cha ta. Eima rah khota liata District ypa Lawngtlai cha 19.08 a cha. Mizoram pohpalohpa liata 21.45 hawhta a cha.
                He hawsaihpa thina “Infant Mortality Rate” (IMF) he rah nata khitlah hmahsiena (Socio-economic Development) thliena liata chhaichhi peimawh kawpa cha ta, IMF a hnai viapa maih cha rah hmahsie viapa hawhta pacha theipa cha ta, a sahna maih cha rah hnohkhawpa, hmahsie leipa tah thei awpa a cha. Khizaw rah hropa duasua achyhta sai tua ei sihla. World Factbook 2009 palasana liata cha Singapore a hnai chai ta, 2.31 cha ta; Bermuda ta 2.46 ta a pazi. A sah chaina rahzy cha Africa liata ypazy cha ei ta, Angola a sah chai ta, 180.21 nata Sierra Leone, 154.43 a cha. He liana heta Africa rahzy he nohto khihsana liata hnohkhawpa ama cha hleikho ta, HIV pasana vata hasaih thina he thata a sah. India liata ahnai chaipazy cha Goa, 16 nata Nagaland 18 cha ei ta; a sah viana State zy cha Orrissa, 75 nata Uttar Pradesh, 73 zy ama cha.
                He palasapa duasuzy mopa tawhna heta eima rah he hmahsiena liata hnohkhaw kaw pi ta, hri-iah pathaina (health) duasu liata eima khihtlah a hnai kaw ta, eima pha hla kaw, tahpa alapasia kaw. He hawhta hawhsaih thina a sah kawna chhapa he kao hluhpi rei awpa a y thei aw. Chazy cha:
Health Care
                Eima rah duasu asia viapa ta sai heih tua ei sihla, eima rah liata thohna o he Civil Hospital -1, Primary Health Centre -4 (Tipa, Chhaolo, Chakhei nata Phura) liata ypa hawhta cha ta, Sub-Centre 27 a y hra. He hleikho ta ECM Hospital 1 Siaha liata a y hra. Anodeikuala he thohna-o eima hneipa hry liana heta tlah-leipazy pangaina tlah a chapa cha Civil Hospital(CH), ECM Hospital nata Tipa liata PHC zy tla a cha via chai. A hropazy cha dawhty ta ypa tla leipa ta, tlah-leipazy mohhoh nawpa ta chhaichhi a yleipa sai ro a cha. Chabailai ta hawsaih pina awpa ta thohna-o cha Siaha CH nata Tipa PHC ngalah a cha.
                Eima rah liata Sub-Centre eima hneipazy chhao pahy lih-la leipa, thohna chhao a hnei lih-la leipa nata ama hnei tlahkaihpazy chhao Health Worker nata Nurse zy ta ama ola soh ei ta, ama o tawhta tla ama rai via tyh. Cha hawhpa cha eima rah liata thohna-o duasuzy a cha. He vana heta eima rah he hnohkhaw lei thei awpa cha ma pi. Siaha nata Tipa liata khihsapazy cha nawh thei awpa a cha nata, thohna o su ngai lei thei veih ei. Anodeikuala, khih hluh viapa cha thotlahpazy cha ei ta, thohna o he pangai tyh veih ei. Khi kha liata ‘Nawhhuah Thaipa’ ta tla a huah tyh. He hawhta a chapa vata pahnona nata thaina chyh ta. Operation abyuhpa pahno khao leipa ei ta, nawh cha papisa thomo awpa achhuahna liata hawsaih cha a thi ha tyh ta, no chata chhao chi chhih kawpa a cha. No nata hawsaih hluhpi cha a pih khai tawhta a mohhohpazina (Post Delivery Treatment) phapa ama hnei lei vata ko kha a tloh hlata ama thi ha tyh.
                District khihpi Siaha liata hmahta Chano dawhty Specialist he y ngathlah thei leipa ta, Specialist hropa (Medicine, Surgical, etc.) zy hma viapa tla ama cha tyh. Siaha liata cheingei chhao he pacha khi atloh. Chyhsa hluhpi ta cha Lolei nata Aizawl lazy tlao ama pangai via tyh. Ngana pahnieh awpa aru kaw. Cha cha eima rah thohna lachhah duasu a cha.
Aru lata saw phaohpa
                He hawhta pachapa hlata eima rah liata eima hneina dah he pei a hriapahthu via. Novah hluh viapa a hneipazy he aru lata varo ama pakyh tawhta chano ta nawh phaoh ta, alei thei leipa vata aparupa ta a hneipa ama cha. Cha hawhta achapa vata chhohkha hnohta reih ngah leipa ta, mohropazy pahno awpa chi ta, kho pua ngah leipa ta, a mohhohna phapa tao thei vei. A pei kaw. Chano ta a py liata nawh a y tahpa a pahno pataw nata, Sub-Centre liata Check-Up hnei lyma awpa byuh ta, nawh ta hnatlana a hnei thei nawpa ta thohna – Iron, Calcium, etc. nata Vaccination zy la tyh awpa a cha. Nawh a phaohtuhpa (no) cha hnatlana pha kawpa a hnei awpa byuh ta; pasanazy a hneipa chhao ta nawh a hao lei awpa thohnazy dawhty pachaopa cheingei nie awpa a cha. Avahpa ta chado kawna chota nata dao kawpa ta a mohhoh awpa cha ta, niebaw kyh liata chhao theilapa nata niepahahpa pie tyh awpa a cha. No ta hnatlana a hnei vei khia cha nawh chata chhao pei hria thei awpa a cha. Chavata, nopi novah kyh liata a hneina he eima sohsi kawpa nata dah pathaihpa cheingei ta eima hnei awpa a cha.
Chabu reihchyhna vata
                Thatihbu ko no tlai tao hra na ta, ei pahno pasia kaw. Eima rah liata chabu a reih tyhpa, thatihbu nohchareih ta a reih tyhpa he ama chyh kaw. Chano lachhah he ama chyh via heih. Athaipazy ta chabu ropa nohto hro chata nata hnatlana chata peimawhpa chabu a reih tyhpa ama chyh kaw. Chano chata cha nawh hnei nota a mohhohna dahzy, hatipa mohhohna dah nata ochhoh lyukah mohhohna dahzy ama reih hluh awpa byuh ta. Diathla leipa ta ama mohhoh awpa a peimawh kaw.
                Mararah khih hluh viapa nata chyhsa hluh viapazy cha thotlah lachhah ta a ypazy cha ei ta, no hluhpi cha cha rei nata ro a thai leipa hluh viapazy ama cha. Thokhazy cha Middle School nata High School rakhapazy ama kiah tarawpa ta vahpa ama hnei nata chabu reipa ama bahsai ha tyh. Cha chata pahnona (knowledge) liata a phahla ha tyh. Literacy liata cha rei nata ro liata athaipa ama cha tarawpa ta chabu reipa ama pahasai hapa vata athai leipa nata miakha ama cha ha tyh. He he eima rah hnohkhawna sakha a cha.
Pathaihna eima phahla
                Chi nata pho a sosah viapa maih pathaihna kyh ama sah. A cho liata palasapa Singapore zy khi ama khihpi liata a puapa hmo awpa tah thei awpazy a cha. Ama khitlah – lathloh nata o nata achheihpazy cha ahyrai ta a pathaih kawpa ta ama vao tyh. Mararah khih hluh viapazy he a pua kaw sai. Buhchadohpa hluh kaw sai ta, nopi a vaw lie nata chhochhi cha a pawh ta apawh thlahha tyh. Sao vaw cha ta, chiatlao sai  cha heih ta. O nata lyuzy chhao pathai paha leipa, a roh chhie kawpa cha ta; hawsaih nata hatipa a hneipazy chhochhi cha zo-i roh a hiahta a hiah thlahha tyh. O to liata mathyupa hluh kaw sai ta, ei lyupah puanazy hra a thuta thu thlahhapa, mathyupa ta vi-vuh tahpa ta ama bypazy sai a cha.
                He vana heta hnatlana y thai leipa ta, hatinah ama puatu hapa vata hnatlana hmo thei veih ei. Hati pakha achhoh patlai khia cha, khitlah liata chhopatlaina hri ta charei aw ta. Pakha a thikhei khia cha, khitlah liata hati hluhpi ama thikhei ha tyh. Eima o nata lyu a pathaih kawpa ta pathai ei sihla, nie-baw chhao a pathai kawpa ta tao lyma ei sihla. O nata a chheipahzy chhao chiatlao chiavoh nata athuhnypa tawhta pathai lyma ei sihla, nohcharei ta hatinah nata keimo chhao ti a si lyma ei sihla; chysia nata poh eima bupazy chhao a rohchhie hlata thlai thlai pasu lyma ha ei sihla, atanoh ta chhiena eima tyhpa hluhpizy eima khokhah cheingei aw.
Khihsana rietheina vata
                Atahma cha eima khihsana a pahlie ngai ta kaw. Hlao hneipa nata hnei leipa likawh a hlie ngaita kaw ba. Nie nata baw, abu-sai nata khihsana liata a hneipa nata a hnei leipa eima hlie kaw ba. Hlao a hnei leipazy chata taka phusa hmo nawpa soh ta, nie-baw nata a bu-sai awpa pachana rainaopa cha khao vei. Cha hleikho ta, tlah-lei ziah leina liata a peimawh pahchai heih. Tlah-lei daihti liata thohna su ngai awpa byuh ta, phusa a vaw y lei nata cha nopo a chhih ta, chyhsa hluhpi cha thohna-o pangai sala, a tlah thei thlahha awpa, khihsa rairuna vata ama thikhei ha tyh. Eima rah he Puhpa J. Vialua (L) reipa hawhta “Aleipa lei lao, Alaipa lai lao” a tahpa hawhta dyhchhie viapazy chata cha achhie viana la pangai pi ta, alaipazy deikua cha ama lai via rili nga kaw. Hmiala pachapa ta hawsaih vaw pih awpazy chata chhao riethei dyhchhie sawzy chata he khizaw liata vaw pih awpa chhao ngiaroh a chhi ngai kaw.
Ahy e eima rah phana pacha aw?
                Eima rah cha Mawrah liata rah hmahsie lei chaipa cha ta, chi nata pho hnohkhaw chaipa eima cha. District hropazy hmahsiena la ama pangai nota hnohsyna la pangai pi ta, ahy e eima rah he kyhpahcha ta, ahy e eima rah hahzo rietheina tawhta maniah pachha aw? Ahy e, rah kyhpachatuhpa cha cha aw? Rah kyhpachatuh hmeihseihpa eima ngiah ngaita kaw.
                Eima rah liata thohna-o cha amoh ta y holo ta, anodeikuala hmatlah a cha tla vei he zaw! Ahy e, pacha aw ta, eima rah chata hmah la aw? Sub-Centre zy y holo ta, anodeikuala a chana dah awpa hawhta cha tla vei, ahy e reih papua aw? Thohna-o sana awpa ta Mawrah lata nata eima rah chata soh alyupa ta Tender taopa cha ta, Mawrah lata thohna-o hlata eima rah liata thohna-o zy cha a chhie via cha maw, khazia e? Ahy e, reih papua aw ta, biedopa alaichadai aw? Eima rah duasu a chhie kaw.
                Eima palohrupa liata Politician nahzy a vaw la ngyu aw; amo cha na maochhie thei ngyu aw; amo cha keimo zawpi ta “pha, sia, tlahcha” tah pi ta eima tlypazy ama cha. Ama tao leipa liata maochhie thei va chi. Khazia, atly daihti vaw cha aw ta, na vote heih pyly aw; a tloh heih aw. Chavata, atahma duasu liata reipachhie phahnai vei.
                Eima pacha pasia awpa abyu ngaita kaw. Eima rah chata nopaw eima paduapazy nata eima vyuhta ryurei awpa ta eima tlyhpazy ta raihria awpa hluhpi ama hnei. Ama hria awpa cha ta, ama hria leipa hluhpi a y. Thokha cha hria awpa hawhta a pacha rai rai leipa y aw ei ta, thokha ta atlyhpatlohpa ama cha tawhta rah chata raihria awpa pacha leipa ta, amo khihsa phana awpa ngalah a pachapa a y hra aw. Eima rah chata rai ahria hmeihseih leipa nata a rah zawpi kyh a pacha leipazy cha eima thy ngah awpa byuh ta, a pha viapa atlyna dah pacha awpa tla a cha. Chanota thokha cha rah kyhpacha hmeihseihpa ta raihria aw ei ta,  cha hawhpazy cha a rah zawpi ta eima deichhy awpa a cha. Kei ta “ano pha ta, ano pha vei” tahpa rei achhuah na. Anodeikuala eima system deikua thla awpa abyuhpa ta ala.

No comments: